Hãy trở lại vùng đất này vào thời gian những năm đầu thế kỷ 20, cao nguyên Darlac nằm trong một chuỗi gồm 5 cao nguyên tạo nên vùng Tây Nguyên ngày nay; thời thuộc Pháp nó có cái tên là Hinterland, hay còn gọi là cao nguyên Nam Đông Dương. Lịch sử vùng đất này hiện nay đang có một câu hỏi gây nhiều tranh cãi, cho đến nay chưa có lời giải: Đó là, người Việt đặt dấu chân đấu tiên trên vùng đất này vào năm nào. Chỉ biết rằng cho tới năm 1885 – khi người Pháp đặt ách đô hộ hoàn toàn lên đất nước ta thì Tây Nguyên hoàn toàn không có bóng dáng người Việt sinh sống trên vùng đất này !

Vùng đất là tỉnh Đắk Lắk ngày nay trước năm 1814 thuộc tỉnh Stung -Treng của Tiểu vương quốc Champasak (tiếng Pháp: Royaume de Champassak), là một vương quốc nhỏ nằm ở phía Nam cao nguyên Đông Dương; vương quốc này ly khai (năm 1707) từ vương quốc Lan Xang (nước Lào ngày nay). Thời kỳ đầu thì tồn tại khá ổn, nhưng tới năm 1814 thì bị người Xiêm thôn tính và hoàn toàn phụ thuộc nước Xiêm từ đó (Thái Lan ngày nay).

Sau khi đặt ách đô hộ hoàn toàn trên lãnh thổ Việt Nam (1885), thôn tính Cambodia và thành lập Liên Bang Đông Dương (1887). Người Pháp bắt đầu gây áp lực lên người Xiêm, đã tiến hành 2 cuộc chiến tranh lớn với người Xiêm; với tham vọng là sẽ thu hồi lại các Tiểu Vương quốc của Lào đã bị người Xiêm thôn tính trước đó.

Trước năm 1893 toàn vùng Hinterland là nơi chiếm đóng của người Xiêm, sau khi có ý đồ thôn tính vùng này người Pháp bắt đầu cử những đội quân thám sát và đo đạt bản đồ đến thám sát vùng này. Quân Pháp và quân Xiêm liên tục có những cuộc đụng độ lớn nhỏ trong vùng. Nhân sự kiện một toán quân Xiêm khoảng 200 người do một viên đội tên là Phrayot cầm đầu tấn công một đồn binh của quân Pháp đóng ở Keng Kiec (vùng giáp Kon Tum ngày nay), giết chết một viên thanh tra người Pháp tên là Grosgurin và một số binh lính. Ngày 13/7/1893 nước Pháp liền phái hai pháo hạm tới cửa sông Mé Nam phong tỏa cửa sông và tấn công thủ đô Bangkok của Xiêm buộc triều đình Xiêm phải chấp nhận tối hậu thư của nước Pháp.

Dưới sức ép của người Pháp, người Xiêm buộc phải ký vào tối hậu thư ngày 3/10/1893, chấp nhận nhường toàn bộ vùng đất ở tả ngạn sông Mékong cho nước Pháp. Nước Xiêm đã đánh mất quyền kiểm soát vùng đất này từ đó; người Pháp đã đưa vùng đất này vào Liên Bang Đông Dương ngay năm đó (năm 1893).

Ngay sau đó, người Pháp bắt đầu ổn định quyền cai trị của mình với những cuộc thám sát và hành quân ngang dọc khắp vùng Tây Nguyên nhằm biểu dương sức mạnh của nước Pháp với các dân tộc thiểu số ở đây.

Ngày 31/01/1899 người Pháp thành lập tại Bản Đôn một tòa hành chánh trên bờ sông Srépok, tòa hành chánh này do viên thiếu tá Bourgois đứng đầu. Đây là viên phái viên hành chánh của khu vực tỉnh Stung-Treng được cử đến thành lập tòa hành chánh Bản Đôn. Nó có nhiệm vụ quản lý vùng lưu vực sông Srépok, vốn là vùng đất của người Jarai thuộc tỉnh Stung-Treng. Đây là bộ tộc đông đảo và hùng mạnh nhất trong vùng vào thời kỳ này, cũng như tạo sự dễ dàng cho việc buôn bán giữa Lào và Trung kỳ. Tuy nhiên vài tháng sau đại lý hành chánh này bị bãi bỏ bằng nghị định tháng 11 năm 1899 và thay thế bằng tỉnh tự trị Darlac thuộc Lào.

Thiếu tá Bourgois là một tên thực dân đầy mưu mẹo, nổi tiếng thích phiêu lưu mạo hiểm, hắn đã dùng mưu lược kết hợp sức mạnh quân sự thu phục được Khun-Yonob, một tù trưởng có thế lực ở Bản Đôn. Từ đây, hắn đã đem các đội quân đi ngược dòng Srépokthâm nhập vùng bình nguyên rộng lớn dọc theo hai bên suối Ea Tam và làm chủ hoàn toàn khu vực sau này là Ban mé Thuột.

Theo những ghi chép (1), (2), (3), (4) của chính những kẻ cầm đầu đội quân xâm lược này cho biết, chúng đã tiến hành những cuộc hành quân lớn nhằm thu phục người thiểu số Ê Đê (nhóm Kpă và Pih) ở vùng hạ lưu sông Krông Ana và sông Krông Nô. Lúc đầu chúng đã gặp sự phản kháng khá quyết liệt của nhóm người Pih (một nhánh của người Ê Đê) ở khu vực buôn Trấp (lưu vực sông Krông Ana), người Pih ở khu vực này có sự chỉ huy của một vị đại thủ lĩnh tên là Ngeuh đã chống cự lại đội quân xâm lược của Bourgois khá mạnh mẽ. Nhưng sau khi buôn làng bị giặc đốt (1 tháng 3 năm 1900), vị đại thủ lĩnh đã thất thủ dẫn theo 200 quân chạy vào các cụm núi ở phía Tây. Vị đại thủ lĩnh Ngeuh đã nhiều lần dẫn quân trở lại tấn công giặc Pháp nhưng đều không thành công và đành bỏ cuộc.

Với danh nghĩa là quan chức hành chánh của tỉnh tự trị Darlac thuộc Lào (tháng 11 năm 1899); Bourgois tiếp tục phụ trách việc trấn áp các cuộc chống đối của các tộc người thiểu số ở đây. Hắn đã tìm cách thu phục được hai thủ lĩnh Mé-Wai và Mé-Kheune, đây là hai thủ lĩnh mà người Pháp cho là quan trọng nhất vùng Trung Darlac. Nhưng thành công lớn nhất của y là đã chinh phục và đánh gục uy tín của thủ lĩnh Mé-Sao, một người được gọi là “Vua của người Mọi”. Người Pháp đã kiếm cớ bắt giam người này vào tù và “Vua của người Mọi” đã chết ở trong tù vào cuối năm 1905.

Trong nhiều năm, chúng tôi đã cố gắng tìm kiếm từ nhiều nguồn tư liệu của người Pháp về lịch sử vùng đất này; vì người Pháp chính là người đã phát hiện, khám phá và xây dựng nên vùng đất này. Những ghi chép của họ mới là lịch sử của vùng đất này; trong đó có những ghi chép của những kẻ chinh phục và cả của những nhà truyền giáo… về những cuộc khởi nghĩa, những cuộc tranh đấu hòa bình để giữ đất của nhiều vị trưởng làng, những người có thế lực nhất trong cộng đồng cư dân bản địa của thuở ban đầu ấy. Chúng tôi đã cố đi tìm cái tên Y Mun H’Dơk (hay Ama Thuột) một người thủ lĩnh (hay trưởng làng) được sinh ra tại buôn Ky (nay thuộc phường Thành Nhất) đã lấy vợ và ở rể tại buôn Ako Siêr. Người có những hoạt động sôi nổi, vang danh trong khu vực nhiều buôn làng của người Ê Đê Kpă sống cạnh con suối Ea Tam … nhưng hoàn toàn không tìm thấy gì trong những ghi chép từ phía người Pháp về con người này !